Auteur: admin

De sterk groeiende beschikbaarheid van “verpakte geneesmiddelen”, en de vrije verkoop daarvan buiten de apotheek, komt met enige regelmaat in het PW van deze jaren terug. Zo ook in dit nummer, waarin gewag wordt gemaakt van kamervragen aan de minister inzake deze vrije verkoop van met name het slaapmiddel Veronal. In de beantwoording lezen we dan dat “een ontwerp eener wettelijke regeling  van den vrijen verkoop van vergiften gereed is alsmede van den verkoop van andere geneesmiddelen”. Ook in de landelijke pers is aandacht voor dit thema waarbij, geheel in overeenstemming met de tijdgeest 5 jaar na Lenin’s revolutie, socialistische en liberale argumenten elkaar afwisselden.

Een groot deel van deze aflevering wordt in beslag genomen door een artikel  van Prof. van der Wielen  over “de ontwikkeling der bereiding van geneesmiddelen gedurende de laatste honderd jaar”. Waarin aandacht voor markante doorbraken ( we zouden die nu game-changers noemen) zoals het extraheren van planten (1719), het aantonen daarin van alkalische plantenstoffen die alkaloiden werden genoemd (morfine was het eerst geïsoleerd) in 1817, en de synthese van ureum in 1818 die de organische chemie een sprong voorwaarts deed maken. Weer later zou de extractie van dierlijke organen tot de beschikbaarheid van adrenaline (1901) leiden. Insuline echter wordt nog niet genoemd, hoewel dat in 1921 in Canada uit de alvleesklier werd geisoleerd en in 1922 voor het eerst aan de mens werd toegediend. Tal van personen, die bij deze ontwikkelingen een rol speelden, passeren de revue met inbegrip van de homeopaat Samuel Hahnemann.  Ook vroege Nederlandse farma-bedrijven worden genoemd zoals Laboratorium d’Ailly (1827), de Maarsensche Chininefabriek, Brocades (Meppel), Stehman en Utermöhlen (1907).

Een bijzonder eervolle vermelding wordt in dit artikel gegund aan de Zweedse apotheker Carl Wilhelm Scheele (1742 – 1786) die met tal van ontdekkingen de geneesmiddelbereiding voorwaarts heeft geholpen. Hij was een tijdgenoot van Lavoisier en beide toonden, onafhankelijk van elkaar, het bestaan van zuurstof aan, waarmee de “flogiston-theorie” werd gefalsificeerd. In Nederland werd hij geëerd met de oprichting, in 1887, van de Utrechtse Pharmaceutische Studenten Vereniging “Dr. C.W. Scheele” door farmaciestudenten van het Utrechtsch Studenten Corps. Later, in 1894,  werd de algemeen toegankelijke studentenvereniging Unitas Pharmaceuticorum opgericht en vervolgde “Dr. C. W. Scheele” zijn bestaan als corpsdispuut, tot op de dag van vandaag.

Nu, ruim  honderd jaar na het einde van Wereldoorlog I, beseffen we dat niet meer zo helder, maar het jaar 1922 was maar 4 jaar na dat einde. Een periode die in Europa werd gekenmerkt door grote werkloosheid mede veroorzaakt door massaal van het front terugkerende soldaten. Blijkbaar was dat ook een probleem voor de Oostenrijkse apothekers want de KNMP deed in dit nummer een oproep, na overleg met het Comité “Internationale Hilfe für die geistigen Arbeiter Wiens”, aan Nederlandse apothekers voor geldelijke steun aan dat comité c.q. apothekers in Oostenrijk.

Een bijzonder bericht dat op deze website van het Museum Griffioen natuurlijk niet mag ontbreken is de aankoop van de historische verzameling (vooral ceramica, zie afbeelding) van de Zwitserse apotheker/verzamelaar  Burkhardt Reber (1848-1926) door de Universiteit van Lausanne voor haar museum. Dit museum werd opgericht ter ere van het 50-jarig bestaan in 1923 van deze universiteit. Inmiddels blijkt deze verzameling in de vergetelheid geraakt, zij wordt nu bewaard in de archieven van het Kasteel van Noyon, maar maakt geen deel meer uit van de lopende collectie.

De papaverteelt is heden een typische, en bedenkelijke, Afghaanse aangelegenheid maar in 1922 bestond er een bloeiende papavercultuur in Bulgarije en Macedonië waarover in deze PW-aflevering wordt bericht. In 1919 waren daar 9340 hectaren beplant met P. somniferum en werd een opbrengst van bijna 380.000 kg zaad alsmede 2034 kg opium verkregen. De Bulgaarse papaver blijkt van goede kwaliteit. De zaden bevatten veel olie (tot 49%) en de opium is rijk aan morfine met een gehalte tot wel 20%. Problematisch was de industriële persing van de zaden, de achterblijvende perskoeken bleken nog 8 – 20% olie te bevatten alsmede een hoog gehalte aan eiwit.

Ook het merkenrecht passeert met regelmaat in de farmacie en zo lezen we in deze aflevering een verslag over de verbazingwekkende gerechtelijke toekenning van de merknaam “Saccharine” aan de Saccharin-Fabrik te Magdeburg. Verbazing, omdat de betreffende zoetstof benzoëzuursulfimide reeds in 1906 onder de algemene stofaanduiding saccharine in de farmacopee was opgenomen. De casus wordt vergeleken met het eerder toegekende merk Aspirine en het geweigerde merk Vaseline.

In de rubriek nieuwe geneesmiddelen treffen we het middel Novamidon (Société Chimique des Usines du Rhone), een pyrazolon-derivaat dat net als het in 1883 geïntroduceerde antipyrine toepassing zou gaan vinden als analgeticum, antipyreticum en antiphlogisticum.

Ook lezen we een verslag van de Commissie belast met het afnemen van het examen voor chemisch hulppersoneel. Blijkbaar werd die opleiding destijds mede onder auspiciën van de KNMP georganiseerd. In totaal legden 37 candidaten het examen chemisch analist af, en zij worden allen met naam in het PW genoemd en waren doorgaans in dienst van keuringsinstanties of chemische bedrijven, naast een enkele amanuensis.

Deze week lezen we een uitgebreid verslag over de Gouvernements Kina-onderneming op Java. Dat dit destijds een omvangrijk bedrijf moet zijn geweest blijkt uit de totale hoeveelheid beheerde bomen, “in kweek of in den vollen grond”,  welke meer dan 1,1 miljoen bedroeg verdeeld over 7 kwekerijen. Beschreven wordt ook dat de verkoop te wensen overliet en dat de onverkochte voorraad kina-basten bijna 1,5 miljoen kg bedroeg. 

Onder de kop “De volksgezondheid in gevaar –  een gevaarlijk stroopje” wordt bericht over het in de Amsterdamse Jordaan vrij verkrijgbare Stroopje van Smokie. Dit was een anijsstroop waar de kinderen zoet mee konden worden gehouden, maar dat na onderzoek morphine, codeine en narcotine bleek te bevatten.  Vrij zeker werd dit dan bereid door papaverbollen te trekken met water, waarin dan suiker met wat anijsolie wordt opgelost. Onderzoek door de Geneeskundige Dienst leerde ook dat de Stroopdrank reeds 20 jaar te koop werd aangeboden.

In de rubriek Personalia treffen de vermelding dat geslaagd is voor het doctoraalexamen wis- en natuurkunde met hoofdvak pharmacie aan de Universiteit van Amsterdam mej. C.G. van Arkel  (1902 – 1980). Later (1939) zou zij aan diezelfde universiteit worden benoemd tot hoogleraar Farmaceutische Chemie (afbeelding). Een opmerkelijke prestatie omdat pas in 1917 de eerste vrouwelijke hoogleraar werd benoemd aan de Universiteit van Utrecht: de 34-jarige plantkundige Johanna Westerdijk. En het zou nog 30 jaar duren voordat de tweede daar volgde.

Dat een eeuw geleden een apotheker zich met veel meer bezighield dan geneesmiddelen blijkt uit de aflevering van deze week welke de keuring van zilvervliesrijst (afbeelding) behandelt. Het Scheikundig Laboratorium te Weltevreden (Indonesië) voerde deze keuring uit en bekend was toen reeds dat deze zilvervliesrijst belangrijk was voor het voorkomen van beri-beri. Door middel van de bepaling van het fosfordioxide (P₂O₅) kon de graad van de afwerking van de rijst, c.q. de mate van verwijdering van het zilvervlies, bij benadering worden vastgesteld. Het zou tot 1926 duren vooraleer in het vlies vitamine B1 werd aangetoond dat toen Aneurine werd genoemd.

Nog meer levensmiddelenchemie treffen we aan in een bijdrage over de zwavelzuurreactie op levertraan. Daarbij gaat het dan op de nog onbeantwoorde vraag of de daarbij ontstane violette kleur een indicator is voor het gehalte aan vitamine A in de levertraan.

Ook toen reeds moesten apothekers voor de rechtbank verschijnen voor al dan niet vermeende bereidingsfouten. Zo lezen we nu over een pilocarpine oogdruppelflesje dat bij de patiënt een ontsteking in het oog teweegbracht. Nader onderzoek leerde toen dat de inhoud van het flesje naar ammoniak rook, en spiritus, anijsolie en ammoniak bleek te bevatten. Niet aangetoond kon worden dat hier sprake was van een foutieve bereiding dan wel dat er “in het gesticht wat met het fleschje gebeurd was”.  Uiteindelijk werd de hulp-apotheker in deze zaak vrijgesproken.

21 October 1922

Deze week treffen we een uitgebreide beschouwing over farmaceutische specialités waarvoor toentertijd nog geen systeem voor de wetenschappelijke beoordeling en registratie bestond. Laatstgenoemde werd ook in Nederland pas in 1963 wettelijk werd geregeld. Vooral Amerikaanse artsen voelden zich, eind 19^e eeuw, de dupe van frauduleuze fabrikanten en de toestand was zo ernstig geworden (zie ook afbeelding) dat in de VS de specialité-handel bekend stond als “the great American fraud”. In reactie daarop werd door de American Medical Association (AMA) in 1905 een Council on Pharmacy and Chemistry benoemd, waarin chemici en apothekers, die de specialités beoordeelde en waaraan de grote farmaceutische bedrijven vrijwillig deelnamen. Dit model werd in diverse Europese landen gekopiëerd, waarbij de Duitse Arzneimittelkommision ook de eerste regels voor geneesmiddel- reclame opstelde.

Ook lezen we een voorstel om in de Codex Francais een nieuw groep galenica op te nemen: de “alcoolaturae stabiles”, d.w.z. geneesmiddelen welke verkregen worden door de inwerking van kokende alcohol op verse plantendelen. Daarmee worden dan fermenten gedood en wordt het plantendeel gestabiliseerd. Voorlopig worden voorschriften gegeven voor twee preparaten: Alcoolatura aesculi stabilis en Alcoolatura valerianae stabilis.

In de Italiaanse Senaat antwoordde de Minister van Onderwijs desgevraagd dat studenten in de pharmacie niet tot de promotie tot doctor konden worden toegelaten vanwege te elementair onderricht in physica, botanie en pharmacologie en omdat de studenten te kort (slechts 2 jaar) in farmaceutisch-chemische laboratoria werken.

14 October 1922

In de rubriek Varium treffen we deze week een bijzondere bijdrage over “Kina en de poëten”. Daarin wordt beschreven hoe de ontdekking van kina schrijvers en dichters heeft geinspireerd. Zoals (Franse) schrijvers als Mme. De Genlis en Lemoine-Montigny alsmede, reeds in 1682, Jean de la Fontaine die we natuurlijk kennen door zijn fabels. Maar de 19-jarige Goethe heeft, wat mij betreft, allen overtroffen  met een gedicht in een brief uit 1768 aan zijn jeugdvriendin Friederike Oeser (afbeelding):

Da sucht man nur mit Macht mir neues Leben

und neuen Mut und neuen Kraft zu geben;

drum reicht mir mein Doctor Medicinae

Extrakte aus der Cortex Chinae.

Blijkbaar heeft er in die periode een reorganisatie van het leger plaatsgevonden en zo bericht het PW dat 1 dirigeerend apotheker 3^e klasse alsmede 1 apotheker 1^e klasse als overcompleet den militairen dienst zal moeten verlaten.

In het overzicht van nieuwe geneesmiddelen en voorschriften treffen we tientallen nieuwe geneesmiddelen waarvan de meeste, zo niet alle, de tand des tijds niet hebben doorstaan. Ik noem hier de meest opvallende:

Maturine (Schering), een oplosssing van phloridzine en ß-eucaine HCl als diagnosticum voor zwangerschap. Na injectie bij zwangere vrouwen wordt een verhoogde suikerafscheiding in de spieren waargenomen.

Mollase  (Fersanwerk), laxerende chocolade tabletten met 300 mg fenolftaleine per tablet

Revonal (Merck), een arsenicum-fosfor-strychnine combinatie als intraveneus tonicum voor huisdieren

7 October 1922

Maar liefst 14 pagina’s worden gewijd aan de vraag of arabische gom een colloied of een electrolyt betreft, dit in vervolg op een eerdere inleiding hierop van eveneens 15 pagina’s. Het onderzoek concentreerde zich toen op het in de gom aanwezige arabinezuur, waarvan wij nu weten dat het gebonden is aan polysacchariden en glycoproteinen en daarmee een hydrofiel en een hydrofoob deel kent dat de emulgerende werking verklaart. Toen echter stond de colliedchemie nog in de kinderschoenen en waren polysacchariden ook geen gemeengoed.

Lezenswaardig is zeker het verslag “van den oorsprong der verschillende thermometerschaal-verdelingen”. Als eerste lanceerde de Duitse glasblazer Gabriel Daniel Fahrenheit in 1724 zijn idee om de lichaamstemperatuur van de mens als uitgangspunt te nemen. Vijftien jaar later kwam de Franse geleerde René de Réamur met een ander uitgangspunt: de natuurkundige eigenschappen van water. Drie jaar later, in 1742, kwam de Zweedse sterrekundige Anders Celsius met de aanbeveling om de afstand tussen het vriespunt en het kookpunt van water in honderd gelijke delen te verdelen. Laatstgenoemde werd door West- en Centraal Europa aanvaard, Oost-Europa hanteerde de Réamur schaal en tot op de dag vandaag gebruiken de Verenigde Staten de Fahrenheit schaal.