Farmacie door de Eeuwen heen – Auteur: Kees Baggerman

In een bericht over het 25-jarig jubileum van de Nederlandse Cocaine Fabriek te Amsterdam (afbeelding) wordt gemeld dat dit bedrijf “ondanks de groote buitenlandsche concurrentie, met haar producten op de wereldmarkt een eerste plaats inneemt. Haar hoofdproduct, cocaine voor medische doeleinden, heeft thans een over de geheele wereld erkende superioriteit bereikt. Ongetwijfeld behoort dit bedrijf tot de moderne industrieën, die ook in de toekomst den naam van ons land met éclatant succes naar buiten zullen uitdragen”.

In deze aflevering van het PW treffen we ook weer aandacht voor de nieuwe monografie over sterilisatie in Ed. V van de Nederlandsche Pharmacopee. Met dien verstande dat er toen nog geen aandacht was voor microbiologische controles van injecties hetgeen de schrijver (Prof. W.C. de Graaff) doet opmerken “Te overwegen ware, of het niet aanbeveling zou verdienen, den apotheker de verplichting op te leggen, om een bacteriologische controle uit te oefenen, alvorens hij medicamenten, welke zullen worden ingespoten, aflevert”.

Ook treffen we een bijzonder bericht over “Eerste hulp van gemeentewege te Rotterdam bij vergiftigingen”. Een initiatief van de gemeentearts dr. J.F.A. Rijken die alle lokale eerste-hulp-auto’s van een overzicht van de voornaamste vergiftigingen voorzag, en deze auto’s ook uitrustte met een anti-vergiftkistje. Daarin een middel tegen etsende stoffen, dierkool (waarom geen noriet?), een maagsonde, een braakmiddel (kopersulfaat), alsmede zuurstof voor toepassing bij gasvergiftigingen.

Wie dacht dat klagen over dure geneesmiddelen een laat 20^e – eeuws verschijnsel is wordt door deze PW-aflevering weer op het goede spoor gezet. Daarin wordt uitgebreid ingegaan op een zevental ingezonden brieven in de Nieuw Rotterdamsche Courant (afbeelding) die behalve discussies over de prijzen ook het prerogatief van apothekers om geneesmiddelen te bereiden en af te leveren betwisten.

Ook wordt bericht over de waarneming van de Amerikaansche Militair Geneeskundige Dienst dat golven verstikkend chloorgas in WO I de soldaten immuun had gemaakt tegen verkoudheid, bronchitis en griep. Dat leidde tot klinisch onderzoek waarbij patiënten werden opgesloten  in gechloreerde kamers waarin per liter lucht 200 mg chloorgas aanwezig was.  Het resultaat overtrof de verwachtingen; in drie of vier uur van behandeling waren verkoudheid, goedaardige gevallen van bronchitis, griep en kinkhoest aan de betere hand. Van de 1000 behandelde patiënten was 80 % onmiddellijk genezen of op wonderbaarlijke wijze veel verbeterd.

Melding wordt gemaakt van de Apothekerscursus 1925 waarbij een serie voordrachten werd gehouden over “Moderne Atoomtheorie”. Behalve de klassieke theorie (electronen en radioactiviteit inbegrepen) kwamen ook aan de orde het Rutherford-Bohr atoommodel, de oorsprong der spectra en de Quantentheorie, de Kossel’sche valentietheorie en de verklaring van Bohr inzake het periodiek systeem.

Het eerder (7 februari) in deze blog beschreven wetsontwerp op de aanprijzing van middelen tegen ziekte heeft van diverse kanten afkeuring opgeleverd waarbij dat van de zijde van de drogisten uitvoerig weerwoord krijgt in deze PW-aflevering. Naar de mening van de redactie diende Nederland het goede voorbeeld van nagenoeg alle beschaafde volken te volgen, en ook het Nederlandse volk in zijn gezondheid en beurs te beschermen tegen aanvallen van buiten- en binnenlandse fabrikanten van geneesmiddelen.
Een opmerkelijke melding in dezelfde PW-aflevering levert onverwachte steun voor deze regulering; “voor de rechtbank te Middelburg is 5 maanden gevangenisstraf geëischt tegen den 30-jarigen koopman uit Zierikzee, die aan een juffrouw voor ƒ 200 een fleschje met theewater verkocht, zeggende dat zij, door haar been er mede in te wrijven, kon genezen”.
In de rubriek “Nieuwe geneesmiddelen en voorschriften” treffen we de vermelding van het geneesmiddel Viriligeen van Carnrick & Co, dat bestond uit gedroogde extracten van de glandula pituitaria pars anterior, bijnierschors, lymphe, hersenen en ruggemerg, testes en 6,5 mg schildklier. “A true physiological restorative in lowered virility of functional origin”.

Nu zijn poeders een vrijwel vergeten doseervorm maar een eeuw geleden zeker niet, en de oudere lezers van deze blog zullen ongetwijfeld in het begin van hun loopbaan met de poedervouwmachine hebben kennisgemaakt. In de PW aflevering van vandaag treffen we een beschrijving van zo’n machine, een Nederlandse uitvinding met de ietwat vreemde naam “Econoom” (afbeelding). Deze werd lovend beschreven omdat met toen van mening was dat een poeder superieur is aan de in die tijd opkomende, en nu niet meer weg te denken, tabletten die destijds nog de naam “comprimé” droegen.  Prof. van Itallie stelde in zijn verslag: ”want hoe men het ook beziet, de samengeperste poeder is nooit zoo goed als de natuurlijke poeder en door de bewerking loopt men gevaar dat een gedeelte van het gecomprimeerde poeder niet in de maag uiteenvalt”.

Voor het eerst verscheen in het Pharmaceutisch Weekblad een wetsontwerp met bepalingen omtrent het, met openlijke aanprijzing, in het verkeer brengen van middelen tegen ziekte.  Nog steeds waren toen reclames voor “patentgeneesmiddelen” geheel ongereguleerd en iedere fabrikant mocht allerlei terechte of onterechte werkzaamheid aan zijn geneesmiddel in advertenties toeschrijven. Dit wetsontwerp kende nog geen onderscheid tussen zelfzorggeneesmiddelen en receptgeneesmiddelen zoals dat later werd ingevoerd.  De openlijke aanprijzing van geneesmiddelen werd daarna alleen toegestaan voor de eerste categorie.

De internationale opiumproblematiek van een eeuw geleden is reeds meermaals in deze blog voorbijgekomen. Vandaag treffen we een farmacognostische beschouwing daarvan met een vergelijking van Turkse, Indische en Perzisch opium waarin een morfinegehalte van resp. 12-15%, 4-6% en 8-10%. De superieure Turkse opium legde het land geen windeieren, in 1913 werd bijna 700 ton opium geëxporteerd. Geen wonder dus dat Turkije geen maatregelen wilde die het opiumgebruik zouden reduceren.

Deze aflevering opent met het jaarlijks uitgebreide overzicht van leden en commissies en er waren toen 718 leden waarvan  7 eereleden, 2 correspondeerende leden, 53 algemeene leden, 601 gewone leden, 55 buitengewoone leden benevens 57 candidaat leden.  Deze leden waren ingedeeld in 16 departementen. Opmerkelijk daarbij was dat van de candidaat-leden (studenten farmacie) de meerderheid (n=32) vrouw was.

Het Ministerie van Binnenlandse Zaken van de Duitse Bondsstaat Wurtenberg (afbeelding) heeft een circulaire gericht tot verschillende autoriteiten waarin op de ongunstige toestanden in het apothekersbedrijf wordt gewezen en de gevaren daarvan voor de geneesmiddelvoorziening in kleine gemeenten na opheffing van apotheken aldaar. Er wordt bij gemeenten op aangedrongen om, wanneer nodig, door subsidies het bestaan der apotheek mogelijk te doen zijn. Ook wordt opgeroepen op te treden tegen geneesmiddelhandel van onbevoegden, alsmede scherper toezicht op marskramers en drogerijenhandelaren. Daarnaast wordt de bemiddeling van ambtenaren van het verzekeringswezen ingeroepen, om de aflevering van verbandstoffen, en andere vrij verkoopbare artikelen, naar de apotheek terug te brengen. Ook in Beieren en Baden zijn van regeringswege dergelijke voorschriften gegeven.

De “Council on Pharmacy and Chemistry”, het voorlichtingsorgaan  van de American Medical Association, heeft valeriaan preparaten geschrapt uit haar uitgave “Useful Drugs”. Eerder schreef men antispasmodische en sedatieve eigenschappen aan deze preparaten toe, maar nu heerst de overtuiging dat de werking zuiver psychisch is.

Een ingezonden stuk in het Handelsblad van 24 januari 1925 betreffende misstanden in apotheken, heeft de PW-redactie tot een uitvoerige reactie geprikkeld. De waargenomen misstanden betroffen het ontbreken van een leeftijdsgrens voor apothekers (anders dan de 65-jaar grens toen voor ambtenaren) alsmede de positie van gehuwde vrouwelijke apothekers want, “ook zij zijn het, die anderen, wier bestaan uitsluitend in de apotheek gelegen is, een goede kans voor waarneming en vestiging ontnemen”. De NMP stond niet onwelwillend tegenover een leeftijdsgrens (bijv. 70 jaar) en noemt ook interessante demografische data van de toenmalige apothekerspopulatie (ca. 600) waarvan 22 van 65 jaar tot 70 en 14 ouder dan 70 jaar. Van deze 14 zijn er  8 van 83 of ouder. Over de vrouwelijke apothekers zwijgt de NMP wijselijk omdat “de inzender verzuimt aan te geven welke maatregel inzake gehuwde vrouwelijke apothekers dan zou moeten worden getroffen”.

Ook toen was er al frictie tussen apothekers en verzekeraars en werd geklaagd over een advertentie van Ziekenfonds de Volharding waarin 10 redenen om daarvan lid te blijven, onder meer “omdat De Volharding haar eigen apotheken heeft (afbeelding) en wij dus nimmer bevreesd behoeven te zijn minderwaardige of goedkope geneesmiddelen te ontvangen”.

Nu zal geen openbare apotheker het meer in zijn hoofd halen om in de apotheek steriele ampullen te bereiden, maar daar werd in 1925 toch heel anders over gedacht, zo lezen we vandaag in het PW.  “Nu meenen sommige collega’s dat het maken van steriele ampullen nogal moeilijk is. Niets is minder waar”. Aldus propageerde Prof. dr. P van der Wielen toen  het behoud van deze bereidings-technologie voor de apotheek, en beschreef hij een eenvoudige methode om die bereidingen uit te voeren.

In een klein bericht worden apothekers uitgenodigd tot het bijwonen van een lezing door de Duitse apotheker en hoogleraar pharmaceutische chemie, Hermann Thoms, verbonden aan het Pharmazeutisches Institut in Berlijn.  Het onderwerp van deze lezing was “Meine Reise nach dem Osten, insbesondere Land, Leute und chemische Industrie in China und Japan (afbeelding)”. Een vooruitziende blik is dat geweest, want niemand kon toen bevroeden welke plaats China ooit zou gaan innemen in de mondiale produktieketen van (werkzame bestanddelen voor) geneesmiddelen.

Vandaag treffen we, voor het eerst sinds maanden, weer de rubriek “Nieuwe geneesmiddelen en voorschriften” waaruit ik weer een drietal opmerkelijke vermeldingen presenteer :

• Dispargeen, een zilverkolloide met bactericide eigenschappen; als injectie en oogdruppel
• Hormokutine, een mengsel van de extracten van hypophyse, ovarium en thymus in zalfvorm voor de behandeling van rachitis
• Libanotol, een synthetische reukstof die den geur van brandend wierook bezit

Het entourage-effect, een term uitgevonden eind vorige eeuw, suggereert dat de verschillende werkzame bestanddelen in een complex plantenextract synergetisch kunnen werken, wat betekent dat de effectiviteit van het volledige extract beter kan zijn dan die van een enkel zuiver bestanddeel. Dit komt doordat de verschillende stoffen elkaar versterken, moduleren of zelfs de bijwerkingen van elkaar verminderen. Anno 2025 wordt dit effect door sommigen van belang geacht voor de werking van cannabis, maar honderd jaar geleden werd daaraan ook al waarde gehecht. Dus niet simpel morfine voorschrijven maar liever “Hydrochloras Alcaloideorum principalium Opii” uit de 5^e Nederlandse Farmacopee uit 1926, waarover we in deze PW-aflevering lezen. In dit preparaat treffen we, behalve 50% morfine, ook narceine, thebaine, codeine, papaverine, en narcotine aan.  Het was ook verkrijgbaar in de handel als Pantopon (afbeelding) voor intraveneus gebruik.

Melding wordt gemaakt in deze aflevering van de “uitvinding van een nieuw export-artikel in Brits-Indië, namelijk de levering van honderden apen aan Duitschland en Engeland ten behoeve van de behandeling van patiënten aldaar. De nieuwe handel is onlangs begonnen en neemt snel toe. Kort geleden zijn met een Duitsch stoomschip 500 apen verscheept, terwijl er nu weer honderd op verscheping wachten. De apen komen voornamelijk uit het district Lucknow”.

De Duitsche scheikundige dr. Joseph Born , de uitvinder van de kunstmatige bereiding van nicotine is dood gevonden in Kensington Gardens. Op zijn lijk werd een briefje gevonden met de woorden “Is het niet komisch, dat ik door mijn eigen uitvinding moet sterven?”. Born was, na in het laboratorium in Utrecht de uitvinding te hebben voltooid, naar Engeland gegaan om deze te verkoopen aan een Engelse firma, die zijn reis had betaald en nog een bedrag van £ 2000 beloofde indien de demonstraties een goeden uitslag zouden hebben. Born bezat echter in het geheel geen geld meer en voordat de experimenten waren geëindigd, en nadat hij met zijn gezin uit hun woning was gezet, pleegde hij zelfmoord.

In de rubriek “Personalia” lezen we de aankondiging van de indiensttreding van mejuffrouw A.S.C. Meijer als apotheker bij de N.V. Philips Gloeilampenfabriek te Eindhoven. Deze apotheek was gevestigd in de Philips Polikliniek en was een onderdeel van de Philips Medische Dienst (afbeelding), waarmee in 1909 werd gestart en welke wordt gezien als de bakermat van de bedrijfsgeneeskunde in Nederland.

Na eeuwen Russische overheersing werd Estland in 1920 dan, met instemming van Lenin, onafhankelijk; en dat betekende ook dat de Estse pharmacie zelfstandig werd, zo lezen we vandaag. De Russische pharmaceutische erfenis werd gekenmerkt als een “chaos waarvoor heel wat beleid nodig zou zijn om daarin regel te brengen”. Het toezicht op apotheken was in Rusland in handen van medici en was ongunstig voor apothekers. Daarom streefden de Estse apothekers naar een zelfstandig pharmaceutisch departement. Een probleem was ook dat 4 jaar na de verzelfstandiging nog steeds werd gewerkt met de 6^e Russische Farmacopee.

“In het algemeen kunnen we wel zeggen, Bordeaux en Sherry, als uitgegiste wijnen, met zorg gewonnen en behandeld, het meest geschikt voor zieken te vinden, maar in bijzondere gevallen zal de dokter de voorkeur geven aan Malaga, Tokayer, Port, Champagne of een andere wijn”. Zo lezen we in deze eerste PW-aflevering van 1925 waarin we een verhandeling aantreffen over de nieuwe concept-monografie van Vinum  in de pharmacopee. Meer bepaald gaat het daarbij om het schrappen van de “Malaga-bepaling”. In de 3^e editie (1889) was namelijk bepaald dat medicinale wijnen malaga-wijn als basis dienden te gebruiken, en inderdaad blijkt in de 4^e editie (1926) dat de malaga-wijn was vervangen door sherry. Maar liefst 7 voorschriften voor medicinale wijnen werden in 1889 in de pharmacopee opgenomen, waaronder Vinum Opii aromaticum, beter bekend als Laudanum liquidum Sydenhami en aldus vernoemd naar de Engelse geneesheer Thomas Sydenham als bedenker ervan. En nog in 1976 verscheen de uitgave “Franse wijn als medicijn” van de hand van de Franse (what else) arts Maury (afbeelding).

Ook wordt bericht over “zoogenaamde vanillevergiftigingen” waarvoor zelfs de naam vanillismus was bedacht.  De eerste melding van deze ziekte betrof een vergiftiging in 1825 van ruim 100 personen welke in het Café Royal te Parijs vanille-ijs gegeten hadden en die ziek werden met cholera-achtige verschijnselen. Echter, de latere gevallen van vanillismus, die uitsluitend na het gebruik van melk- en meelspijzen bleken voor te komen, hebben de verdenking verlegd van vanilline als oorzaak naar in deze spijzen aanwezige paratyphus-bacillen.