Farmacie door de Eeuwen heen – Auteur: Kees Baggerman

Dat een eeuw geleden een apotheker zich met veel meer bezighield dan geneesmiddelen blijkt uit de aflevering van deze week welke de keuring van zilvervliesrijst (afbeelding) behandelt. Het Scheikundig Laboratorium te Weltevreden (Indonesië) voerde deze keuring uit en bekend was toen reeds dat deze zilvervliesrijst belangrijk was voor het voorkomen van beri-beri. Door middel van de bepaling van het fosfordioxide (P₂O₅) kon de graad van de afwerking van de rijst, c.q. de mate van verwijdering van het zilvervlies, bij benadering worden vastgesteld. Het zou tot 1926 duren vooraleer in het vlies vitamine B1 werd aangetoond dat toen Aneurine werd genoemd.

Nog meer levensmiddelenchemie treffen we aan in een bijdrage over de zwavelzuurreactie op levertraan. Daarbij gaat het dan op de nog onbeantwoorde vraag of de daarbij ontstane violette kleur een indicator is voor het gehalte aan vitamine A in de levertraan.

Ook toen reeds moesten apothekers voor de rechtbank verschijnen voor al dan niet vermeende bereidingsfouten. Zo lezen we nu over een pilocarpine oogdruppelflesje dat bij de patiënt een ontsteking in het oog teweegbracht. Nader onderzoek leerde toen dat de inhoud van het flesje naar ammoniak rook, en spiritus, anijsolie en ammoniak bleek te bevatten. Niet aangetoond kon worden dat hier sprake was van een foutieve bereiding dan wel dat er “in het gesticht wat met het fleschje gebeurd was”.  Uiteindelijk werd de hulp-apotheker in deze zaak vrijgesproken.

21 October 1922

Deze week treffen we een uitgebreide beschouwing over farmaceutische specialités waarvoor toentertijd nog geen systeem voor de wetenschappelijke beoordeling en registratie bestond. Laatstgenoemde werd ook in Nederland pas in 1963 wettelijk werd geregeld. Vooral Amerikaanse artsen voelden zich, eind 19^e eeuw, de dupe van frauduleuze fabrikanten en de toestand was zo ernstig geworden (zie ook afbeelding) dat in de VS de specialité-handel bekend stond als “the great American fraud”. In reactie daarop werd door de American Medical Association (AMA) in 1905 een Council on Pharmacy and Chemistry benoemd, waarin chemici en apothekers, die de specialités beoordeelde en waaraan de grote farmaceutische bedrijven vrijwillig deelnamen. Dit model werd in diverse Europese landen gekopiëerd, waarbij de Duitse Arzneimittelkommision ook de eerste regels voor geneesmiddel- reclame opstelde.

Ook lezen we een voorstel om in de Codex Francais een nieuw groep galenica op te nemen: de “alcoolaturae stabiles”, d.w.z. geneesmiddelen welke verkregen worden door de inwerking van kokende alcohol op verse plantendelen. Daarmee worden dan fermenten gedood en wordt het plantendeel gestabiliseerd. Voorlopig worden voorschriften gegeven voor twee preparaten: Alcoolatura aesculi stabilis en Alcoolatura valerianae stabilis.

In de Italiaanse Senaat antwoordde de Minister van Onderwijs desgevraagd dat studenten in de pharmacie niet tot de promotie tot doctor konden worden toegelaten vanwege te elementair onderricht in physica, botanie en pharmacologie en omdat de studenten te kort (slechts 2 jaar) in farmaceutisch-chemische laboratoria werken.

14 October 1922

In de rubriek Varium treffen we deze week een bijzondere bijdrage over “Kina en de poëten”. Daarin wordt beschreven hoe de ontdekking van kina schrijvers en dichters heeft geinspireerd. Zoals (Franse) schrijvers als Mme. De Genlis en Lemoine-Montigny alsmede, reeds in 1682, Jean de la Fontaine die we natuurlijk kennen door zijn fabels. Maar de 19-jarige Goethe heeft, wat mij betreft, allen overtroffen  met een gedicht in een brief uit 1768 aan zijn jeugdvriendin Friederike Oeser (afbeelding):

Da sucht man nur mit Macht mir neues Leben

und neuen Mut und neuen Kraft zu geben;

drum reicht mir mein Doctor Medicinae

Extrakte aus der Cortex Chinae.

Blijkbaar heeft er in die periode een reorganisatie van het leger plaatsgevonden en zo bericht het PW dat 1 dirigeerend apotheker 3^e klasse alsmede 1 apotheker 1^e klasse als overcompleet den militairen dienst zal moeten verlaten.

In het overzicht van nieuwe geneesmiddelen en voorschriften treffen we tientallen nieuwe geneesmiddelen waarvan de meeste, zo niet alle, de tand des tijds niet hebben doorstaan. Ik noem hier de meest opvallende:

Maturine (Schering), een oplosssing van phloridzine en ß-eucaine HCl als diagnosticum voor zwangerschap. Na injectie bij zwangere vrouwen wordt een verhoogde suikerafscheiding in de spieren waargenomen.

Mollase  (Fersanwerk), laxerende chocolade tabletten met 300 mg fenolftaleine per tablet

Revonal (Merck), een arsenicum-fosfor-strychnine combinatie als intraveneus tonicum voor huisdieren

7 October 1922

Maar liefst 14 pagina’s worden gewijd aan de vraag of arabische gom een colloied of een electrolyt betreft, dit in vervolg op een eerdere inleiding hierop van eveneens 15 pagina’s. Het onderzoek concentreerde zich toen op het in de gom aanwezige arabinezuur, waarvan wij nu weten dat het gebonden is aan polysacchariden en glycoproteinen en daarmee een hydrofiel en een hydrofoob deel kent dat de emulgerende werking verklaart. Toen echter stond de colliedchemie nog in de kinderschoenen en waren polysacchariden ook geen gemeengoed.

Lezenswaardig is zeker het verslag “van den oorsprong der verschillende thermometerschaal-verdelingen”. Als eerste lanceerde de Duitse glasblazer Gabriel Daniel Fahrenheit in 1724 zijn idee om de lichaamstemperatuur van de mens als uitgangspunt te nemen. Vijftien jaar later kwam de Franse geleerde René de Réamur met een ander uitgangspunt: de natuurkundige eigenschappen van water. Drie jaar later, in 1742, kwam de Zweedse sterrekundige Anders Celsius met de aanbeveling om de afstand tussen het vriespunt en het kookpunt van water in honderd gelijke delen te verdelen. Laatstgenoemde werd door West- en Centraal Europa aanvaard, Oost-Europa hanteerde de Réamur schaal en tot op de dag vandaag gebruiken de Verenigde Staten de Fahrenheit schaal.

FARMACIE IN NEDERLAND: 100 JAAR GELEDEN

Introductie

In deze blog zal ik een beeld proberen te schetsen hoe de farmacie in Nederland, en de rol van de apotheken daarin, er 100 jaar geleden eruit zag. Daarvoor zal wekelijks worden geput uit het Pharmaceutisch Weekblad van dezelfde week 100 jaar geleden. Dat Weekblad kende in 1922 zijn 59^e  jaargang.

De meest opmerkelijke gebeurtenissen en inzichten zullen daarbij aan de orde komen en kunnen alle aspecten van het toenmalig apotheekbedrijf omvatten. Wij hopen dat u net zoveel plezier zult beleven aan het lezen van deze blog als ik heb beleefd, en nog beleef, aan het schrijven ervan. Laat dat mij dan ook bij gelegenheid eens weten.

30 September 1922

In deze aflevering treffen we bericht over het “Verslag van den medischen hoofinspecteur” dat ons een mooie gelegenheid biedt om het apothekenlandschap in Nederland in die tijd te schetsen. Er waren toen in de stedelijke gebieden 572 apotheken gevestigd.  In totaal waren er toen 3477 artsen gevestigd, waaronder 1018 (30%) apotheekhoudende huisartsen over het land verspreid. In die 572 apotheken waren, naast de apothekers, nog 1269 medewerkers werkzaam, waarvan 82% vrouw. De omvang van onze  bevolking bedroeg toen bijna 7 miljoen inwoners. Vergelijk dat eens met de huidige cijfers; op een bevolking van 17 miljoen 1996 apotheken met een totaal van ca. 25.000 medewerkers, en 12.700 huisartsen waarvan 320 (2.5%) apotheekhoudend.

Ook treffen we een aankondiging van de herdenking van de 100^e geboortedag van “de groote onderzoeker” Louis Pasteur welke werd gehouden op 25 November in de grote zaal van het Concertgebouw en waarbij zijn werk van scheikundig, technisch-microbiologisch en ziektekundig standpunt werd herdacht.

De Opiumconventie werd in 1912 door de Volkerenbond  overeengekomen ”om het opiumkwaad in de weereld te bestrijden” en we lezen vandaag over het verslag van de 5^e commissie van de Volkerenbond daaromtrent aan de Algemeene Vergadering. De Maharadja van Nawanagar (Britsch-Indië) beklaagt zich over de ontzettende geldelijke verliezen die de inlandsche bevolking heeft geleden door de Conventie. En de afgevaardigde van Nieuw-Zeeland wijst erop “dat niet het opiumgebruik, maar het toenemend misbruik van morphine en cocaine onze Westersche landen bedreigt”. Een vooruitziende blik…..