Farmacie door de Eeuwen heen – Auteur: Kees Baggerman

“Een telegram uit Christiania meldt dat er een sensationeel schandaal bezig is zich te ontwikkelen in verband met ongeoorloofden drankhandel. Er zijn meer dan honderd apothekers bij de zaak betrokken. Uit het voorloopig onderzoek der politie is gebleken, dat onder de klanten, die ongeoorloofden drank ontvingen, Ministers en Kamerleden zijn”.  Christiania is een oudere naam van de stad Oslo die in 1040 werd gesticht met de naam Anslo. Na een verwoestende brand in 1624 werd de stad elders, dichterbij het naburige kasteel Akershus, herbouwd en ter ere van Koning Christian IV voortaan Christiania (afbeelding) genoemd.  In 1925 werd de stad weer de oorspronkelijke naam teruggegeven nadat het oude dorp Anslo in de sterk uitgedijde stad weer werd ingesloten. 

In het Klinische Wochenschrift  wordt een acute vergiftiging beschreven van een Duits gezin waarin alle leden (5 volwassenen, 2 kinderen en 1 zuigeling) ziek werden doordat bij het broodbakken natriumbromide in plaats van natriumchloride was gebruikt. Het gezin was dat van een apotheker en men had voor de keuken zout uit de apotheek laten halen, omdat dit in kruidenierswinkels moeilijk te krijgen was. In het magazijn der apotheek echter stonden de voorraden van natriumchloride en natriumbromide naast elkaar en door een vergissing was het verkeerde zout meegegeven.

Tijdens een congres van apothekers-adsistenten op 2 November 1924 te Praag, met deelnemers uit Duitsland, Oostenrijk en Czecho-Slovakije,  werd besloten tot de oprichting van een internationalen apothekers-adsistentenbond waarvan tot voorzitter werd aangewezen apotheker Erich Peiser te Berlijn. De bond wilde de sociale en financieele positie der adsistenten verbeteren, maar wilde zich onthouden van alle politieke, nationale of religieuze vraagstukken. Het gebruik van de, nu vreemde, term adsistent is tot in de 20^e eeuw volop in gebruik gebleven en gaandeweg vervangen door de huidige term assistent.

Nu is het gebruik van strontium bromide in de geneeskunde verdwenen maar toen werd het zout intraveneus toegepast om röntgenfoto’s van het vaatsysteem te maken. Maar getuige een waarschuwing van Merck in November 1924 bleek dat strontiumzouten in de handel vaak barium bevatten en, omdat bariumzouten vergiftig zijn, is het noodzakelijk om de strontiumzouten steeds te onderzoeken op aanwezigheid van barium. Niet in de vergetelheid geraakt is de herkomst van de naam van het element strontium, dit dankt zijn naam aan het dorp Strontian (foto), in het westen van Schotland, waar strontiumhoudende materialen voor het eerst werden ontdekt in de 18^e eeuw.

Vandaag aandacht voor den 9den Pharmaceutendag op 11 November 1924 gehouden in het Laboratorium voor Artsenijbereidkunde der Universiteit van Amsterdam. Vrijwel die gehele dag was gewijd aan concepten van de Pharmacopee-commissie met achtereenvolgens een pharmacog-nostisch deel, een deel over sterilisatie (waarin asbestfilters  – afbeelding –  werden geïntroduceerd), en delen over extracta, sirupi, tincturae en unguenta. Aan deze dag werd door maar liefst 80 apothekers deelgenomen hetgeen gezien het toenmalige aantal NMP-leden ( 709 ) een goede opkomst mag heten. Dat zoveel apothekers zich toen druk maakten over de farmacopee; nu is het een boek zonder enige relevantie voor de gemiddelde apotheker. In de laatste Geneesmiddelenwet (2007) is de eerdere verplichte aanwezigheid ervan in de apotheek daarom ook geschrapt.

In die tijd werd in het Pharmaceutisch Weekblad ook wel aandacht besteed aan literaire uitingen die enig raakvlak met de pharmacie kenden. Zo werd in deze aflevering een gedicht weergegeven, overgenomen uit het Brits humoristisch-satirisch magazine Punch (verschenen van 1841 – 2002), met als titel “Dirge of vitamins” (Klaagzang der vitamines) waarvan ik hier één strofe weergeef:

Ten years ago, or twelve, it reached our knowledge,

Being reported in The Morning Dope,

That some preceptor of a Science College

Had seen strange doings through his microscope;

That night, between the even and the morn

The Vitamins were born.

Deze week treffen we in de rubriek “Boekaankondiging” een bijzondere vermelding, en wel een roman van de schrijfster Marie van Zeggelen (afbeelding) onder de titel “De zoon des huizes”. Het is één van de weinige romans uit de internationale literatuurhistorie waarin een apotheker – Evert Jan Breecamp – de hoofdrol speelt. “De apotheek zelf is wat op den achtergrond gehouden, maar de karakterbeschrijving van den vaderlandschen apotheker, vol belangstelling in toegepaste wetenschappen, betrouwbaar, een beetje bekrompen in de oogen van menschen met vrijere en te vrije opvattingen, is goed getekend”.

In een bericht van de Haagsche Chemische Kring treffen we de aankondiging van een causerie over het eindexamen scheikunde aan de H.B.S. met 5-jarigen cursus. Deze onderwijsvernieuwing van Thorbecke werd in 1863 van kracht en reeds in 1864 opende de eerste H.B.S zijn deuren in Groningen.  Het zou echter tot 1917 duren voordat deze middelbare schoolopleiding ook toegang zou bieden tot de studies farmacie en geneeskunde. Wie meer daarover wil weten leze “Wij van de HBS – Terug naar de beste school van Nederland”.

In het Jaarverslag van het Rijksbureau voor Onderzoek van Handelswaren over 1923 treffen we de volgende bijzondere vermeldingen:

• Een monster cognac was lood- en tinhoudend geworden door bewaring in een met loodhoudend tin bekleeden bak
• Een monster conserveermiddel Benzoftol bestond voor ca. twee derde gedeelte uit keukenzout en voor een derde deel uit natriumbenzoaat
• Zinkwit was dikwijls loodhoudend zonder dat dit uit de aanduiding voldoende bleek

Onder het kopje “Personalia” lezen we vandaag een bijzonder bericht over het 50-jarig jubileum als apotheker van collega J.J. Post te Rhenen. “Collega Post is steeds een der voormannen geweest op het gebied der bereiding van vruchtensappen en limonades (afbeelding). De oude traditie van vele apotheken als bereidplaatsen van bessensap  – zooals men ze nergens krijgt –  heeft hij hooggehouden”.

Heden ten dage is het aantonen van bloed in faeces tamelijk eenvoudig, gebruikmakend van immunologische principes, en wordt de gehele (oudere) bevolking daarop onderzocht. Maar in 1924 kenden we nog geen immunologie en moest bloed in faeces nog via elementaire “natte chemie” worden aangetoond. Daarover lezen we in de aflevering van vandaag waarbij een methode wordt beschreven die gebruik maakt van de blauwe verkleuring , die ontstaat wanneer bloed met benzidine, opgelost in ijsazijn  en waterstofperoxide, samengebracht wordt. En over de carcinogene eigenschappen van benzidine (blaaskanker) was toen evenmin iets bekend, de stof wordt sinds de jaren 70 in de vorige eeuw niet meer gebruikt.

Ook vandaag weer blijven de wereldwijde opiumproblemen de gemoederen beroeren en veel ruimte in het PW (9 pagina’s!) vragen, waarbij nu vooral de wantoestanden in het toenmalig China passeren, dat 90% van de wereldproductie voortbracht. “De burgerlijke Chineesche regering heeft op een zeer groot deel van het staatsgebied niets meer te zeggen en kan geen toezicht op het verbod tot opiumaanbouw uitoefenen, de strijdende generaals bevorderen de aanplanting ervan en de bevolking is te zeer door veel grotere rampen geplaagd dan dat de opiumbestrijding hen interesseert”. In China was toen, na het einde van het twintig eeuwen oude keizerrijk in 1912, de republiek uitgeroepen maar de Chinese Communistische Partij (CCP) begon vanaf 1920 aan de poorten van deze republiek te rammelen (daarbij geholpen door onze landgenoot, de communist Henk Sneevliet) en nam in 1949 de macht over.

Soms bevat een droog analytisch-chemisch artikel, in dit geval over “Den toestand van het zilver in protargol en collargol”  een verrassend historische anekdote. “Bij de toepassing van zilvernitraat (helsche steen) wordt het zilverzout in het lichaam gereduceerd, en het metallisch zilver wordt dan in zeer fijnen toestand in de cellen uitgescheiden; in het bijzonder in de cellen aan de lichaamsoppervlakte zoodat de huid der patiënten op een onaangename manier donker wordt gekleurd. Deze zwartkleuring, “argyrie”, duurt soms jaren, soms het gehele leeven, en kan zoo sterk zijn dat men geheel zwart wordt (afbeelding). Zoo werd gemeld dat een veldprediker zoo lang met zilvernitraat werd behandeld dat hij geheel zwart was, zoodat de Koningin van Zweden, bij het zien van den man, verwonderd vroeg, waarom men een neger als veldprediker had aangesteld”.

Voor de geplande internationale opiumconferentie te Génève op 17 November heeft Rusland zich als deelnemer afgemeld om een tweetal redenen: “Op het gebied van den strijd tegen de verbreiding van verdoovende middelen gaat de Unie der Sowjet-Republieken allen Europeeschen volkeren vooraan en wijst zij op haar wetten waartoe de andere regeeringen niet durven over te gaan uit vrees voor particuliere belangen”.  Ook vond Rusland “dat in werkelijkheid, terwijl het voorgegeven doel is de bestrijding van de verbreiding van de verdoovende middelen, de verschillende landen streven naar een bevrediging van hun handelsbelangen en een verkrijging van zakelijke voordelen voor zichzelf”. Met name Nederland kreeg een veeg uit de pan: ”het voorstel van den Nederlandschen vertegenwoordiger leidt tot een monopolie voor de landen die cocaïnebladeren voortbrengen, waartoe Nederland in de eerste plaats behoort.”

In deze aflevering lezen we over een “succesvolle” behandeling van tuberculose patiënten met een Deense vinding : “een goudcombinatie die kan worden ingespoten in de aderen, of de spieren en de bacillen in het organisme doodt”. Deze vinding zou voortborduren op de “ontdekking van den Duitschen dokter Robert Koch, die aantoonde dat goudzouten kunnen dienen als een vergif voor de tuberkelbacterien”. Het geneesmiddel, Sanocrysine c.q. natrium aurothiosulfaat (afbeelding) genoemd, wekte wereldwijd veel belangstelling , maar de kritische referent tempert de verwachtingen door te verwijzen naar eerdere  goudpreparaten voor de behandeling van tuberculose zoals Aurocantan (1914) en Krysolgan (1922) die later weer van het toneel verdwenen.

Toeval of niet, in 1924 werd ook de wereldklassieker “De Toverberg” van Thomas Mann gepubliceerd; over een tbc-sanatorium in Davos, waar het enige “geneesmiddel” een “Liegekur” was.

Ook wordt bericht over de historie van een ander geneesmiddel dat een langere levensduur kende, namelijk de wonderolie of ricinusolie; “een der meest geliefde geneesmiddelen onder de talrijke purgeermiddelen”. Wellicht één der alleroudste geneesmiddelen want het wordt al genoemd in de Egyptische Ebers Papyrus (1500 B.C.), maar ook de latere Grieken en Romeinen onderkenden de waarde van deze olie. In het Bijbelse Israël werd de olie ook gebruikt als vulling voor lampen. Voor de Bijbelkenners onder ons: dikke kans dat dit de olie was die figureert in de gelijkenis van de wijze en de dwaze maagden.

De ontdekking van vitaminen in melk leidde tot een wetenschappelijke discussie over de waarde van het pasteuriseren van melk: “Kort nadat het bestaan van deze merkwaardige stoffen bekend was geworden, heeft men gemeend, dat zij tegen verhitting, in de graden, welke in de behandeling van het voedsel plegen te worden toegepast te worden, niet bestand zijn. Het was namelijk al spoedig gebleken, dat dieren, welke met gekookt voedsel gevoederd worden, niet zoo wel gedijen als die, welke op rauwen kost worden gezet”.  Dat alles leidde toen tot onderzoeken of de melk nu eenmaal of tweemaal moest worden gepasteuriseerd, dan wel beter kon worden gekookt. “Immers, de melk is een zeer practisch middel, om in een tekort aan vitaminen te voorzien, waarmede de mensch, in ’t bijzonder de stedeling, tengevolge van technische behandeling onzer voornaamste voedingsmiddelen in toenemende mate wordt bedreigd”.

Verderop in deze aflevering van het Pharmaceutisch Weekblad treffen we een soortgelijk pleidooi voor de vervanging van aqua destillata in de apotheek (afbeelding) door aqua destillata sterilisata. Dit op grond van de “gewoonlijk sterke verontreiniging van eerstgenoemde door bacteriën en algen”. In dit pleidooi van een Amerikaanse apotheker wordt zelfs de destillatie van water vermengd met 1% zwavelzuur aanbevolen, natuurlijk wel met dien verstande dat pas nadat het destillaat geen zwavelzuur meer bevat, dit kan worden opgevangen.

En om deze “bereidingstechnische aflevering” af te sluiten wordt ook nog melding gemaakt van een enquête in de Duitse chemische industrie naar de ervaringen, verkregen met het gebruik van aluminium in die industrie.

Vandaag wordt een bijeenkomst georganiseerd door de Nederlandse Chemische Vereeniging samen met de Vereeniging van de Nederlandse Chemische Industrie ter herdenking van het feit dat 50 jaar geleden de eerste denkbeelden op het gebied der stereochemie werden gepubliceerd door van ’t Hoff (Nobelprijswinnaar) en Le Bel. Meer bepaald postuleerden zij het tetraëder model van de vier bindingen aan het koolstofatoom (afbeelding). Waar zouden we nu zijn zonder dat model?

Ook wordt bericht over de apothekers in Denemarken: “In het apothekersvak heerscht een verontrustende werkeloosheid. Op elke zes apothekers is er één zonder betrekking. Er worden pogingen in het werk gesteld om de toetreding tot het beroep te bemoeilijken”.

Nog meer internationaal nieuws betreft gedoe rondom de zondagssluiting van apotheken in Parijs. “Des Zondags mag te Parijs in elk district slechts één apotheek geopend zijn. Tal van apothekers storen zich niet aan deze verordening. Een paar honderd apothekersbedienden, die hierdoor hun Zondagsrust bedreigd achten, hebben Zondag gedemonstreerd voor apotheken, die open waren. Bij een apotheker, die weigerde op hun verzoek te sluiten, sloegen zij den boel kort en klein. De politie heeft de belhamels gearresteerd”.  Dat waren nog eens tijden, de Zondag met een hoofdletter geschreven………

De recente introductie (1922) van insuline in de geneeskunde deed het vermoeden rijzen dat dergelijke stoffen ook in planten zouden kunnen voorkomen. Het idee was ontstaan dat overal waar stofwisseling van koolhydraten plaatsvindt, insuline-achtige stoffen aanwezig zouden kunnen zijn en dat daar mogelijke farmacotherapeutische toepassingen voor zouden kunnen worden gevonden. In een referaat van deze week werd daarover bericht en meer bepaald waren daarbij de zaden van Phaseolus multiflorus (afbeelding) aan de orde. Zoals we nu weten is dat vermoeden uiteindelijk een fata morgana gebleken.

Het element uranium, heeft afgezien van een roemruchte toepassing als radioactieve energiebron, in de geneeskunde generlei toepassing gevonden, maar honderd jaar geleden werd het in combinatie met bismuth toegepast bij de behandeling van syphilis. Bismuth-preparaten werden, net als arsenicum en kwik, al langer met veel succes bij deze aandoening toegepast. En dat leverde weer allerlei combinatie-preparaten op van bismuth met resp. chinine, jodium en zwavel. Maar ook combinaties van bismuth met andere metaal-ionen werden geïntroduceerd met resp. kwik, koper, vanadium en uranium. Lual heette toen de combinatie met uranium waarin als werkzame stof uranium-ammonium-bismuthyltartraat aanwezig was.