Farmacie door de Eeuwen heen – Auteur: Kees Baggerman

Tussen de stukken bedoeld voor de ledenvergadering op 9 juli 1923 treffen we een bijzonder voorstel van het Departement Den Haag: “Het Hoofdbestuur worde uitgenodigd, zich te verstaan met den Directeur-General der Posterijen, om te verkrijgen dat voor het vervoer van geneesmiddelen in kleine verpakking, bestemd voor apothekers, of verzonden door apothekers aan patiënten, een regeling worde gemaakt, die zoowel voor binnenlandsch als buitenlandsch vervoer de verzending snel en goedkoop doet zijn”. Het Hoofdbestuur heeft het voorstel afgeraden omdat “de zaak van te weinig beteekenis werd geacht”. Voor de filatelisten onder ons: in 1923 werden veel postzegels uitgegeven ter ere van het 25-jarig jubileum van Koningin Wilhelmina, maar bijzonder zijn zeker de ook in dat jaar uitgegeven Toorop-zegels (afbeelding).

Cacaodoppen, ook wel -schalen, -schillen, of -schelpen genoemd, worden nu gebruikt als bodembedekker ter voorkoming van onkruid in de tuin.  Maar 100 jaar geleden werden ze, in gemalen vorm, ook als verontreiniging aangetroffen in veevoeder en zo lezen we vandaag een methode om het gehalte aan deze verontreiniging in zowel cacaopoeder als veevoeder vast te stellen. Een methode die werd ontwikkeld door de Gemeentelijken Keuringsdienst te Wageningen.

Nog meer plantkunde treffen we in een uitgebreid referaat over het stabiliseren van plantedelen. Deze stabilisatie was bedoeld om de houdbaarheid van die delen, voorafgaand aan versnijding en drogen, te verbeteren en daarmee behoud van werkzaamheid te verkrijgen. Verschillende processen bleken daarvoor in gebruik: behandeling met stoom onder druk, afwrijven met suiker gevolgd door onderdompeling in een kokend mengsel van alcohol en glycerine, alsmede blootstelling aan spiritusdamp.

Het Pharmaceutisch Weekbad van deze datum opent met  een uitvoerig artikel over Eau de Cologne als reukwater en geneesmiddel. Behalve welriekende eigenschappen werden toen aan parfums ook antiseptische (desinfecterende) eigenschappen toegedicht. Tot een van de oudst bekende reukwaters behoort het Eau de Cologne dat waarschijnlijk uit de 17^e eeuw dateert en door een Italiaanse familie in Keulen werd ingevoerd. Daarna, in de 18^e en 19^e eeuw, vond dit Eau de Cologne zijn weg naar diverse farmacopees onder de benamingen Aqua coloniensis, Alcohol aromatisaticum coloniense, Alcohol aromatosatum citru compositum, Aqua aromatica olei citri essentialis of Aqua spirituosa citri composita.

Een  bijzonder bericht betreft de “Genezing van ziekten met vergiftige gassen”. Daarin lezen we over een Amerikaans experiment waarin 300 studenten die gedurende een influenza-epidemie iedere dag een (niet gespecificeerde) gematigde chloorkuur ondergingen. Door deze behandeling verminderde het aantal ziektegevallen met 90%.

In een ander bericht inzake de terughoudende, of weigerachtige,  export van het in 1922 ontwikkelde insuline door verschillende landen met een kleine veestapel, lezen we ook verrassende cijfers over de toenmalige veestapel in Nederland. Op een bevolking van 7 miljoen inwoners: 2 miljoen koeien, 670.000 schapen en 1,5 miljoen varkens. Anno nu met bijna 18 miljoen inwoners zijn dat er 3,7 miljoen koeien, 720.000 schapen en 10,7 miljoen varkens. Het aantal koeien en schapen is dus verhoudingsgewijs gedaald terwijl het aantal varkens verdrievoudigd is.

Vrijwel iedere apotheker zal in de studentenjaren lid zijn geweest van de A.N.P.S.V  en vandaag treffen we een bericht over het 4^e lustrum: “Oud-leden toont dat gij uw oude vereeniging nog niet vergeten zijt”. Op het programma staan een bezoek aan een kweekerij van geneeskrachtige kruiden en gewassen in Bosch en Duin. Daarna een thé dansant, diner en bal-champêtre. Kosten voor de lunch ƒ 1,50 en voor het diner ƒ 3,50.

Opmerkelijk is een verslag van een bijeenkomst van de Haagsche Chemische Kring over “Het ontstaan en het winnen der aardolie”. Voor wat betreft het ontstaan bleken toen twee hypothesen opgeld te doen: de herkomst uit planten of een herkomst uit dierlijke materie. Ook wordt melding gemaakt van een spuitbron in Venezuela waaruit toentertijd 100 miljoen (!) liter olie in de Golf van Maracaïbo stroomde. De druk in de bron bleek zo hoog dat de olie een hoogte bereikte van 90 m in een buis van 12 inch diameter. Merkwaardigerwijs werd de eerste commerciële aardoliewinning in de geschiedenis uitgevoerd in 1854 door de Poolse apotheker Ignacy Lukasiewicz (afbeelding) in het Poolse  dorp Bobrka in de Karpaten. Vanaf 1908 speelt het Midden-Oosten de hoofdrol in de mondiale aardoliewinning.

Ook lezen we over de teelt van Cola acuminata (bekend van de Coca-Cola) in de Goudkust Kolonie in Afrika (het huidige Ghana). Die teelt was vooral bestemd voor de Afrikaanse markt waar de colanoot als stimulans werd gebruikt. De Amerikaanse markt werd beleverd vanuit West-Indië, Java, Jamaica en Sierra Leone. Zoals bekend werd Coca-Cola in 1886 als patentgeneesmiddel ontwikkeld door de voormalige Confederatie-kolonel en arts John Pemberton. Aanvankelijk leverde hij Pemberton’s  French Wine Coca maar na de “drooglegging” van Atlanta in 1886 ontwikkelde hij de alcoholvrije variant Coca-Cola.

Deze aflevering van het PW is voor het overgrote deel gevuld met jaarverslagen der departementen over 1922. Dat jaarverslag van het Departement Amsterdam is een treffende weergave van de toenmalige tijdgeest die werd gekenmerkt door de verdringing van apotheekbereidingen door fabriekspreparaten. “De fabrieksmatige bereiding van geneesmiddelen in den vorm waarin ze onmiddellijk voor het gebruik gereed zijn, neemt hand over hand toe. De overstelpende massa’s spécialité’s, langen tijd uit de apotheken geweerd, daarna oogluikend en met zekere selectie toegelaten, is tot een lawine geworden, en zelfs de meest conservatieve onder ons vermag niet meer den stroom te keren. Trouwens, de bereiding van tal van geneesmiddelen is in de apotheek ten eenenmale onmogelijk geworden. Betrouwbare organopreparaten, noch sera kunnen in de apotheek worden bereid, zelfs heeft de steriele vulling van ampullen voor menigen apotheker bezwaren”

Verder treffen we een uitgebreide beschouwing over “Het hedendaagsch documenten-onderzoek” van de hand van de apotheker C. J. van Ledden Hulsebosch  (foto) ter gelegenheid van zijn benoeming als privaatdocent in de Leer van de opsporing der Strafbare Feiten, aan de Universiteit van Amsterdam. Dergelijk onderzoek van documenten in rechtszaken was in de decennia daarvoor gangbaar geworden en voor het identificeren van inkt- en papiersoorten waren toenmalige apothekers natuurlijk goed toegerust. Het forensisch onderzoek fascineerde hem zo dat hij in 1910 was gestopt met zijn apotheek aan de Nieuwendijk in Amsterdam, tot groot verdriet van zijn vader, ook apotheker, die deze apotheek had opgericht. In 1929 werd hij één van de grondleggers, en eerste voorzitter, van de in Wenen gevestigde Academie Internationale de Criminalistique.

Vandaag lezen we een bericht over een wijziging in de Wet op de Pharmacopee uit 1871. Deze wet verplichtte de overheid tot een uitgave ervan in “de Nederlandsche en in de Latijnsche taal”.  De nieuwe wet van 17 Maart 1923 bevatte slechts één artikel:  “In bovengenoemde wet wordt vóór de woorden “in de Latijnsche taal” ingevoegd: “indien onze Minister van Arbeid dit wenschelijk acht, ook”. Als gevolg van deze wijziging verscheen de 5^e editie van de Nederlandsche Pharmacopee uit 1926 uitsluitend in de Nederlandse taal.

Een bijzonder artikel, waarvan ik mij afvraag wat de auteur (D.H. Wester) heeft bewogen om dit in het Pharmaceutisch Weekblad te laten opnemen, betreft “Het mangaangehalte van eenige Nederlandsche grond- en bodemsoorten en eenige opmerkingen dienaangaande”. Zeker, de chemische analyse van de grondmonsters heeft nog raakvlakken met de toenmalige pharmacie, maar de conclusie dat beteelde bodemsoorten een hoger mangaangehalte vertonen dan natuurgronden?

Ook deze week weer een overzicht van nieuwe geneesmiddelen en voorschriften met als bijzondere vermeldingen:

• Lipolysine, masculinum et femininum, een op hormonenwerking berustend middel tot ontvetting

• Rheumatism-phylacogeen, een bacteriepreparaat bereid uit streptococcus (van rheumatische infectie afkomstig),  en staphylococcus albus en aureus (toentertijd nam men aan dat rheuma werd veroorzaakt door een bacteriële infectie, auto-immuunziekten waren nog volslagen onbekend)

Al sinds jaar en dag wordt een groen kruis gebruikt als aanduiding van apotheken, maar blijkens een waarschuwing in deze PW-aflevering werd daarvoor rond 1923 ook wel een rood kruis gebruikt. Echter, bij wet van 1914 is het gebruik van een rood kruis slechts aan bepaalde lichamen toegestaan, en daarom waarschuwt het Hoofdbestuur van de NMP  de leden om aanwezige rode kruisen “zoo spoedig mogelijk te verwijderen, wil men zich niet aan vervolging van justitiëele zijde bloot stellen”. 

Wij kennen nu rhabarber nog uitsluitend als groente maar 100 jaar geleden werd de plant ook therapeutisch toegepast als laxans. En zo lezen we vandaag een discussie over welk species daarvoor het best geschikt zou zijn: Rhabarber officinale of R. palmatum. Er kwamen zelfs “gezonde vrijwilligers” aan te pas waarbij kon worden vastgesteld dat de werking van beide soorten niet parallel loopt aan het gehalte anthrachinonen.  Wel leverde het onderzoek een voorkeur voor R. palmatum als bron van de medicinale rhabarber.

Ook lezen we over een Zwitsers onderzoek naar de deugdelijkheid der geneesmiddelen. Verwacht werd dat in de naoorlogse periode deze weer zou terugkeren tot het vooroorlogse niveau, maar deze verwachting blijkt niet ingelost. In 1922 werden 6000 praeparaten en chemicalien door een analytisch laboratorium (B. Siegfried AG) onderzocht waarvan er niet minder dan 600 werden afgekeurd voor geneeskundig gebruik. Dat leidt dan tot de oproep: “Meer dan ooit is thans noodig, dat de apotheker de chemicaliën en geneesmiddelen welke hij ontvangt onderzoekt, want de handel in deze artikelen eischt degelijke controle en deskundig toezicht”.

Vandaag de dag is methanol de gangbare benaming geworden maar dat was 100 jaar geleden nog niet overal het geval, zo lezen we in deze aflevering van het PW. Met name in Duitsland was methylalkohol nog gebruikelijk en naar aanleiding van het aldaar stijgend aantal gevallen van vergiftiging erdoor als gevolg van verwisseling met  aethylalkohol volgde in de Chemiker Zeitung de oproep om de naam methanol te hanteren voor methylalkohol en daarmee het onderscheid van de namen te vergroten c.q. verwisselingen minder waarschijnlijk te maken. In de Verenigde Staten was deze wijziging in methanol toen reeds doorgevoerd.

En naar aanleiding van een andere verwisseling van industriële  (humane)  1 mg atropine-ampullen door (veterinaire) 100 mg atropine-ampullen treffen we een ander pleidooi: “Het is beter, milligram-giften door de apotheker op magistraal voorschrift te laten bereiden”. De auteur vervolgt: “Ik wil er nog aan toevoegen, dat zij, die mochten meenen dat op dit gebied de fabriek beter werk aflevert, wat de technische afwerking betreft, hier schromelijk dwalen. Met de allereenvoudigste hulpmiddelen is de apotheker in staat, betere en meer betrouwbare geneesmiddelen af te leveren”. Maar dat was in een tijd dat het begrip Good Manufacturing Practices (GMP) nog moest worden uitgevonden en anno 2023 zijn die GMP-eisen dermate dat de bereiding van ampullen in een openbare apotheek niet meer realistisch is. Op de afbeelding ziet u de verschillende ampul-vormen die rond 1900 in gebruik waren.

Velen zullen het nu vergeten zijn maar malaria was ooit (tot 1970) een inheemse ziekte in Nederland en dan met name in de waterrijke gebieden zoals Noord-Holland en Friesland. En dus treffen we in deze PW-aflevering een kort verslag van de Malaria Campagne in Noord-Holland in 1922 en het gebruik van kinine. Daarbij bleek kinine poeder farmacokinetisch effectiever dan niet en wel versuikerde kinine-tabletten.

In een referaat van een artikel uit het Klinisches Wochenschrift wordt de slechte kwaliteit van de drinkmelk in (het naoorlogse) Berlijn beschreven: “de daar ter stede als drinkmelk verkochte vloeistof kan beter als een melkachtige bacteriënsuspensie worden betiteld”. Aangedrongen wordt door de auteur op het toelaten van een minimum aan geschikt conserveermiddel in de melk waarbij waterstofperoxide in een concentratie van 0,2%  wordt genoemd.

Sinds de VOC in de 17^e eeuw het Europese monopolie op opium vestigde heeft Nederland eeuwenlang, en tot op heden, een dubieuze reputatie als narcostaat gehad. En in de 20^e eeuw bleek dat ook de productie van cocaine met veel succes in ons land plaatsvond waarbij, zoals u in een eerdere blog kon lezen, de grootste cocainefabriek ter wereld zich in Amsterdam bevond. Dat riep dan weer ongenoegen op in andere landen en we lezen vandaag dat “Senaat en Huis van Afgevaardigden der Vereenigde Staten van Amerika  in gemeen overleg” de Nederlandse regering hebben verzocht de productie van cocabladeren (in Indonesie) te beperken.

Dat was de titel van het openingsartikel van deze PW-aflevering. “Een bonte rij van onderzoekers heeft zich de laatste jaren er tot gezet, om de constitutie van het amylum nader te komen. Te verwonderen is dit niet,: de kennis van den bouw van het zetmeel zou zijn een mijlpaal in ons scheikundig weten, van even groot belang voor den chemicus als voor den pharmaceut en den bioloog”

In Aflevering 4 van de serie “Eenige sociaal-hygienische beschouwingen over de geneesmiddelvoorziening in het algemeen en die ten plattelande in het bijzonder” wordt uitvoerig de vestigingsdichtheid van apotheken in de verschillende provincies beschreven. Alsmede de nodige misvattingen daaromtrent. Uitgangspunt was toen “Drie of meer artsen en minstens 6.000 tot 10.000 inwoners schijnen de beste voedingsbodem voor een apothekersbedrijf te vormen”

Onder het kopje “Geneesmiddelvoorziening in ziekenhuizen” wordt gewag gemaakt van de slechte toestand daarvan in ziekenhuizen en particuliere instellingen. Het toezicht op de deugdelijkheid der genees- en verbandmiddelen, den inkoop en de aflevering daarvan wordt overgelaten aan menschen “die er iets vanaf weten”. Bepleit wordt dat de apotheek en geneesmiddelvoorraden onder toezicht van een apotheker staan.  De Nederlandse Vereniging van Ziekenhuisapothekers (NVZA) bestond toen nog niet, die werd pas in 1929 opgericht. Op de afbeelding onder ziet u een kloosterzuster uit het St. Janshospitaal in Brugge als apotekaresse bezig met het fijnmaken van grondstoffen.

Een apotheker meldt dat twee leerlingen (v) slachtoffer zijn geworden van eigen roekeloosheid. Zij hadden wel eens gehoord dat door artisten op het toneel atropine gebruikt werd om de oogen te doen schitteren, en besloten dit eens te probeeren. Na de inname volgden dronkenschap en bewusteloosheid, maar vervoer naar het gasthuis leerde dat hun toestand niet levensgevaarlijk was.

Ook treffen we in deze aflevering een vervolg op een wel wat “branchevreemd” artikel “Het sprookje van Asschepoester als chemisch voorschrift”. Volgens de auteur daarvan moeten we in Asschepoester eene persoonsverbeelding vermoeden van het antimoonsulfide. Dit antimonium crudum wordt reeds in het Papyrus Ebers (1600 v. Chr.) genoemd als zwarte schmink om de oogen meer te doen uitkomen.

Voor het eerst komen we in het Pharmaceutisch Weekbad een beschrijving tegen van insuline als nieuw geneesmiddel. Ontwikkeld in een universiteitslaboratoium in Toronto (zie afbeelding) trok het wereldwijde belangstelling: “Na de ontdekking van Salvarsan (de eerste effectieve therapie tegen syfilis, red.) schijnt er geen artikel te zijn, dat zoo algemeen belangstelling wekt als het insuline”. Het bijzondere van deze ontdekking is geweest dat het ontwikkelde produktieproces ook ter beschikking werd gesteld aan andere firma’s zodat een goede voorziening van insuline wereldwijd “tegen redelijken prijs” kon worden verzekerd. In Nederland werd daartoe Organon opgericht. En ook de Haagse Gemeenteapotheek slaagde er in die jaren in om de extractie van insuline uit de alvleesklier van het rund op te zetten.